Waarom morele verbeelding nu beslissend is
Stel je voor dat je huis in brand staat, maar in plaats van de brandweer te bellen blijf je gewoon televisie kijken. Zo gedragen wij ons als samenleving. We blijven hangen in de waan van de dag: we reageren op wat er vandaag gebeurt, zonder na te denken over waar we over 10 of 20 jaar willen zijn. Het is alsof je door het leven wandelt zonder te weten waar je naartoe gaat. Deze reactieve instelling is levensgevaarlijk, aangezien hierdoor structurele problemen niet worden aangepakt en kunnen voortwoekeren. En er zijn nogal wat van die problemen.
Er is, om te beginnen, de opkomst van bewegingen die feiten verdraaien, expertise aanvallen en polarisatie aanwakkeren. In Nederland zien we dit bij partijen als de VVD en de PVV, vaak gefaciliteerd door rellerige talkshows. In de VS is het veel erger. Daar zien we dat vertegenwoordigers van grote techbedrijven bereid zijn aan te schuiven bij autoritaire figuren, wat de normalisering van antidemocratische tendensen in de hand werkt. Sterker nog, ‘tech bros’ als Musk, Thiel en Bezos zijn zelf uitgesproken antidemocratisch. Veel tech bros zijn aanhangers van het accelerationisme, een ideologie die stelt dat maatschappelijke spanningen en crises bewust versneld moeten worden om het huidige systeem – democratie, sociale voorzieningen – te laten instorten. Uit die chaos zou dan een nieuwe orde moeten ontstaan: een technocratie die wordt gedomineerd door grote bedrijven. Natuurlijk is Nederland de VS niet. Maar de snelheid waarmee de politieke veranderingen in de VS zich voltrekken, laat wel zien hoe fragiel de democratie is. Ook de Nederlandse democratie.
Naast politieke instabiliteit is er een ecologische crisis. De wetenschappelijke feiten over klimaatverandering en biodiversiteitsverlies zijn zorgwekkend. Biodiversiteitsverlies is minder in beeld dan klimaatverandering, maar minstens zo heftig, omdat het onomkeerbaar is. Bij klimaatverandering kunnen we de opwarming nog proberen te beperken of ons aanpassen, maar soorten die uitsterven zijn voorgoed weg. Daarmee verdwijnen niet alleen unieke levensvormen, maar ook cruciale schakels in ecosystemen die voor stabiliteit zorgen – bestuiving, waterzuivering, bodemvruchtbaarheid. De moderne ecologie leert ons dat er geen garantie is op een natuurlijk evenwicht dat zichzelf altijd herstelt. Deze ecologische crisis versterkt de politieke instabiliteit, omdat conflicten over schaarse bronnen en klimaatmigratie de maatschappelijke spanningen verder opdrijven.
Neoliberaal beleid
Deze problemen zijn niet zomaar ontstaan. Ze zijn het resultaat van decennia van beleid waarin de markt centraal stond, zonder een duidelijke maatschappelijke richting of sterk ethisch kader. Het neoliberale idee dus, dat de markt vanzelf wel de beste uitkomsten genereert, zonder actief ingrijpen op basis van niet-economische waarden. Onzin natuurlijk. Want als de markt niet getemd wordt, leidt dit al snel tot bedrijven die vooral aan winst denken, desnoods ten koste van het welzijn van mensen en de natuur. Winstmaximalisatie als enige doel, losgekoppeld van bredere waarden, is destructief en leidt vaak tot fascistische tendensen. Een puur kapitalistisch systeem zonder sterk moreel of regulerend kompas holt de sociale samenhang in een samenleving uit, creëert angst en kan de weg plaveien voor systeemafbraak of autoritaire machtsgrepen. Waardoor een wereld ontstaat waarin een klein groepje superrijken veilig leeft terwijl de rest van de mensheid lijdt onder oorlogen om water en voedsel, extreme hitte en natuurrampen.
Zover is het nog niet in Nederland, maar naarmate het neoliberale denken in de afgelopen jaren verder doordrong in de samenleving, wakkerde het een narcistische, egoïstische en kortzichtige cultuur aan. Met andere woorden: een samenleving waarin iedereen vooral aan zichzelf denkt en niet aan de toekomst.
Nooit te laat
Dit sombere beeld is geen reden om bij de pakken neer te zitten. Het is nooit te laat om veranderingen ten goede in gang te zetten. Zelfs in de donkerste uren van de Tweede Wereldoorlog bleek een kentering mogelijk. Natuurlijk wordt het wel steeds moeilijker – de keuzes worden beperkter, de risico’s groter, de kosten hoger. Maar cynisme is een luxe die we ons niet kunnen permitteren. Veel problemen die onoplosbaar lijken, kunnen worden aangepakt. Dit kan leiden tot een wereld waarin het leven creatiever, socialer, betekenisvoller en vreugdevoller is. Een wereld met schonere lucht, meer groen in de steden, sterkere gemeenschappen, werk dat voldoening geeft, een economie die welzijn centraal stelt.
Bedrijven kunnen eraan meewerken zo’n wereld tot stand te brengen. Veel bestuurders durven dit nog niet; ze zijn bang om voorop te lopen uit zorg hun concurrentiepositie te verslechteren. Begrijpelijk. Maar leiders binnen het bedrijfsleven zijn in de eerste plaats mensen met een inherente verantwoordelijkheid voor de samenleving. Ze horen zich niet te verschuilen achter abstracties als het financiële systeem, de aandeelhouderswaarde of business as usual. Sterker nog, dat zijn loze woorden. Leugens, die getuigen van een te beperkte, armoedige kijk op wat het betekent om mens en leider te zijn.
Bestuurders dienen hun morele verantwoordelijkheid serieus te nemen. Dat betekent dat ze zich vóór alles vragen stellen zoals: in wat voor wereld willen we leven? En: wat voor maatschappij willen we op de lange termijn met z’n allen creëren? Met andere woorden: vragen die samenhangen met wat wel ‘prefiguratie’ wordt genoemd, dat wil zeggen dat je je actief een voorstelling maakt van de toekomst die je nastreeft en die gewenste toekomst al probeert vorm te geven in je huidige handelen.
Samen sterk
Samenwerking met anderen is een absolute must, willen bestuurders ook koers zetten in de richting die ze met hun antwoorden op deze moreel getinte vragen hebben uitgekozen. Momenteel is het helaas zo dat progressieve krachten in de wereld gefragmenteerd zijn, terwijl andere – denk aan de extreemrechtse bewegingen – over de hele wereld juist heel effectief samenwerken, netwerken bouwen en gezamenlijke verhalen creëren. Maar waarom zou een soortgelijke aanpak zich niet lenen voor een duurzame en rechtvaardige toekomst?
Dat dit kan, blijkt bijvoorbeeld uit de gang van zaken bij pensioenfonds ABP. Een langdurige campagne van Fossielvrij, gedragen door een brede coalitie van activisten, bezorgde burgers en deelnemers aan het fonds zelf, leidde ertoe dat ABP uiteindelijk besloot 15 miljard euro aan investeringen uit de fossiele industrie terug te trekken en te investeren in duurzame energie. Dit was niet alleen financieel significant, maar vooral symbolisch van enorme waarde. Het toont dat zelfs grote, gevestigde instituties kunnen veranderen onder druk van een goed georganiseerde coalitie.
Doorbreek de dynamiek
Dus: verbind het bedrijfsleven met burgerorganisaties, wetenschappers en progressieve politici. Creëer machtsblokken die een tegenwicht bieden aan destructieve krachten en die in staat zijn om systemische verandering af te dwingen. Bouw bewust coalities over de grenzen van sectoren heen, bijvoorbeeld om samen naar de overheid te stappen om te pleiten voor strengere regels voor de hele sector. Niet wachten tot de regels komen, maar er actief om vragen om zo een level playing field te creëren. Dit doorbreekt de dynamiek van concurrentieangst en maakt collectieve vooruitgang mogelijk. Waarom niet?
Aan ons de keuze: willen we actief veranderingen sturen op basis van onze waarden en toekomstvisie? Of blijven we passief toekijken, waardoor we worden meegesleurd door destructieve krachten? De wereld is instabieler en fragieler dan ooit. Maar dat neemt niet weg dat de wereld ook veel mooier kan worden dan tot nu toe. De keuze is aan ons. Hopelijk laten we deze kans niet liggen.
Essay door Joost Vervoort, associate professor of transformative imagination aan het Copernicus Institute of Sustainable Development van de Universiteit Utrecht. Gepubliceerd in Management Scope 08 2025.